در پی حملات اسرائیل به ایران، گمانهزنیها و اتهامات مربوط به نقش احتمالی جمهوری آذربایجان در این حملات، باعث تشدید تنشهای سیاسی و رسانهای میان تهران و باکو شده است.
رسانههای وابسته به دولت جمهوری آذربایجان، اتهامات مطرحشده از سوی منابع ایرانی مبنی بر استفاده اسرائیل از قلمرو یا حریم هوایی آذربایجان برای انجام حملات پهپادی علیه ایران را «تبلیغات خصمانه» و «اطلاعات نادرست» خواندهاند و آیتالله علی خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی، را متهم کردهاند که شخصا عامل سیاستهای «ضد آذربایجانی» حکومت ایران است.
وبسایت «کالیبر» جمهوری آذربایجان که به وزارت دفاع نزدیک است، در مقالهای با عنوان «خامنهای و جنگ او علیه آذربایجان»، رهبر جمهوری اسلامی را متهم کرده که سالهاست سیاستی خصمانه علیه دولت باکو دنبال میکند. در این مقاله آمده است که الگوی ایدئولوژیک خامنهای بر «سرکوب و ترس» استوار است و گفته شده که «موفقیت و سکولاریسم» جمهوری آذربایجان او را خشمگین میکند.
به گزارش سایت رسمی دولت ایران، هفته گذشته مسعود پزشکیان، رئیس جمهور ایران، در تماسی تلفنی با الهام علیاف، رئیس جمهوری آذربایجان، خواهان بررسی احتمال استفاده پهپادهای اسرائیلی از حریم هوایی جمهوری آذربایجان شده بود.
اما رسانههای دولتی جمهوری آذربایجان درباره درخواست پزشکیان از علیاف در مورد پهپادهای اسرائیلی، سکوت کردند. برخی تحلیلگران این سکوت را ناشی از کنترل شدید رسانهها در آذربایجان میدانند.
تهران زیر تیغ انتقاد؛ تبریز در مرکز توجه
نکتهای که حساسیت بیشتری در پی داشت، حملات هوایی اسرائیل به شهر تبریز در شمال غرب ایران بود. پس از این حملات، بسیاری از کاربران شبکههای اجتماعی در جمهوری آذربایجان، اسرائیل را به دلیل هدف قرار دادن این شهر که مرکز استان آذربایجان شرقی ایران و عمدتا ترکنشین است، محکوم کردند و از دولت باکو خواستند فورا روابط خود را با اسرائیل قطع کند.
اما کانالهای تلگرامی نزدیک به دولت آذربایجان این روایت را «تله تبلیغاتی ایران» توصیف کردند.
یکی از این کانالها نوشت هدف چنین روایتهایی این است که با تحریک احساسات قومی در میان آذریهای ایران و جمهوری آذربایجان، اذهان عمومی علیه روابط گرم میان باکو و تلآویو برانگیخته شود. این کانال مدعی شد که «تبریز هدف حمله نبود، بلکه تاسیسات نظامی ایران مورد حمله قرار گرفت» و ساخت چنین تاسیساتی در مناطق مسکونی را عامل اصلی خطر دانست.
در این فضا گمانهزنیهایی نیز از سوی منابع نظامی جمهوری آذربایجان مبنی بر آمادهباش نیروی هوایی برای مقابله با تهدیدهای احتمالی ایران مطرح شد، اما به سرعت از سوی رسانههای وابسته به حکومت، به عنوان «اطلاعات جعلی از سوی کانالهای ارمنی و روسی» رد شد.
در سطح رسمی نیز، وزارت خارجه جمهوری آذربایجان در بیانیهای خواستار خویشتنداری و حل و فصل اختلافات از طریق گفتوگو شد. در این بیانیه آمده بود: «بر اهمیت حفاظت از جان غیرنظامیان و تاسیسات غیرنظامی تاکید میکنیم و خواستار حل بحران از راههای دیپلماتیک هستیم».
تاریخ پرتنش، سکوت معنادار
رسانههای نزدیک به حکومت باکو، در روایتهای خود تلاش کردهاند ایران را مسئول تنش اخیر جلوه دهند و هدف آن را «پنهانسازی شکست نظامی ایران در جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل» توصیف کردهاند.
با این حال، سوالی که در داخل خود جمهوری آذربایجان نیز مطرح شده این است که چرا دولت باکو، بر خلاف همپیمانانش چون ترکیه و پاکستان، هیچگاه صراحتا حملات اسرائیل را محکوم نکرد. برخی ناظران پاسخ این پرسش را در تاریخچه روابط سرد میان تهران و باکو جستوجو میکنند.
رسمیترین موضع دولت آذربایجان درباره جنگ اسرائیل و ایران، به بیانیهای از وزارت خارجه این کشور بازمیگردد که در آن، صرفا از «افزایش تنشها» ابراز نگرانی شده و اشارهای به حملات نشده است. چند روز بعد وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان نیز در تماس با همتای ایرانی خود گفت که اجازه استفاده از خاک این کشور علیه ایران داده نخواهد شد و تهران را «کشوری دوست و همسایه» توصیف کرد.
با این حال چهرههایی مانند راسم موسابیوف، نماینده نزدیک به دولت جمهوری آذربایجان، با اشاره به مواضع گذشته ایران در قبال مناقشه قرهباغ، مشروعیت درخواست کنونی تهران را زیر سوال بردهاند.
او در مصاحبه با بیبیسی گفت: «وقتی ارمنیها خاک آذربایجان را اشغال کردند، ما از ایران بیانیهای در محکومیت آن ندیدیم. در سازمان ملل هم وقتی بحث اشغال سرزمینهای ما مطرح بود، ایران از رای دادن خودداری کرد و از ما حمایت نکرد. زمانی هم که آن سرزمینهای اشغالی ما غارت میشدند، دولت ایران سکوت کرده بود. حالا که آمدهاند و از آذربایجان چیزی میخواهند، باید شرم کنند.»
همزمان، برخی چهرههای اپوزیسیون مانند عارف حاجیلی، رئیس شورای حزب مساوات، درباره طرح احتمالی قدرتهای جهانی برای تاسیس یک دولت کرد در مناطق ترکنشین ایران هشدار دادند و خواهان آمادگی ترکیه و جمهوری آذربایجان برای سناریوهای احتمالی در ایران شدند.
در همین حال صابر رستمخانلی، رئیس کنگره جهانی آذربایجانیها، در پیامی خطاب به رهبر جمهوری اسلامی خواهان کنارهگیری او از قدرت شد و گفت: «اگر رهبری شما نتواند کشور را از بحران، جنگ و فروپاشی نجات دهد، باقی ماندن در این مقام، نه از نظر دینی و نه اخلاقی توجیهپذیر نیست».
بررسی نحوه پوشش رسانهای جنگ اسرائیل و ایران، و واکنشها به نقش ادعایی جمهوری آذربایجان در این میان، نشان میدهد هم تهران و هم باکو، هر یک با استفاده از اهرمهای رسانهای خود، در تلاش برای شکل دادن افکار عمومی داخلی و منطقهای به نفع خود هستند.
اما این مسئله روشن است که شکاف میان ایران و جمهوری آذربایجان وارد مرحلهای تازه و آشکارتر شده و رسانههایی که از هر دو سو زیر نظر مستقیم دولتها فعالیت میکنند، این نگرانیها را با لحنی خشنتر و تنشآمیزتر بازتاب میدهند.