ماهنامه خط صلح – قطعی برق در حافظهی مردم ایران سابقهای طولانی دارد. خاموشیهای گسترده، با آغاز جنگ شروع شد و تا سال ۱۳۶۷ ادامه داشت، اما از سال ۱۳۶۷ تا سال ۱۳۸۷ کشور فقط در چند دوره، به صورت مقطعی، یعنی در سالهای ۱۳۸۰ و ۱۳۸۲ با قطع برق –آن هم بهدلیل رویدادهای ناگهانی مواجه شد. در سال ۱۳۸۷ بهدلیل کاهش ذخایر آبی سدها، تحتتاثیر خشکسالی، خاموشیهای چند ماهه و البته سراسری اتفاق افتاد، اما از سال ۱۳۹۹ قطعی برق از سر گرفته شد. در این سال، خاموشیهای گسترده، مدتدار و برنامهریزی شده پس از ۳ دهه –پس از پایان جنگ دوباره به شهرهای ایران بازگشت. (۱) اما بهنظر میرسد که سال جاری، سالی خاص در این حوزه باشد. برخی مسئولان، در سالهای گذشته و بالاخص پس از آغاز جنگ اوکراین و روسیه، بارها از ظهور زمستان سخت در اروپا سخن گفته بودند. اما گویی اینبار، زمستان سخت دامان ایران را گرفته است. کار تا جایی پیش رفت که دولت جدید جمهوری اسلامی، از قطع برنامهریزی شدهی برق در سراسر کشور خبر داد. تلاش مردم برای اطلاع از برنامهی زمانبندی قطعی برق، موجب شد وبسایت شرکت توزیع نیروی برق تهران از دسترس خارج شود. (۲)
نگاه مردم اما به این قطعیها، نشانههای بسیاری در خود دارد. براساس اطلاعات یک مرکز افکارسنجی در داخل کشور (مرکز افکارسنجی سرمایه) که در میانهی مهرماه ۱۴۰۳ منتشر شد، بیش از ۵۰ درصد شهروندان بر این باورند که «مدیریت نامناسب منابع» مهمترین علت قطعی برق است، اما ۱۹.۷ درصد شهروندان معتقداند که قطعی برق، ناشی از افزایش مصرف و عدم صرفهجویی یا به تعبیر دقیقتر، عدم رعایت الگوی مصرف است. (۳)
رئیس دولت جمهوری اسلامی در وضعیتی که گزارشهای هواشناسی از ورود یک موج بارشی قطبی به ایران خبر دادند و بسیاری از استانهای سردسیر هشدار هواشناسی صادر کردند، راهحل مقابله با قطع مکرر برق را کاهش دمای محیط خانهها عنوان کرد و از مردم خواست برای تامین سوخت کشور، دو درجه از دمای محیط منازل و محل کار کم کنند. پس از مسعود پزشکیان، سخنگوی دولت نیز از مردم خواست که به پویش کاهش دو درجهای دمای محیط منزل بپیوندند و در حساب کاربری خود در یک شبکهی اجتماعی نوشت: «برای اینکه هوای آلودهی کمتری تجربه کنیم، مدیریت سوخت داشته باشیم و چرخ صنایع نیز از چرخیدن بازنماند، لازم است همه با هم دمای خانههایمان را ۲ درجه کمتر کنیم و به پویش ۲ درجه کمتر بپیوندیم». (۴) این تصمیم رئیس دولت در شرایطی اتخاذ شد که پیشتر و در آبانماه ۱۴۰۳، نایب رئیس مجلس در واکنش به تصمیمات دولت دربارهی مازوتسوزی و قطعی برق گفته بود: «در این زمینه ابهاماتی وجود دارد که دولت محترم باید توضیح دهد». (۵) در واقع و ظاهراً تدابیر گذشته پاسخ نداده است که اکنون رئیسجمهور دست به دامان مردم شده و طرح دو درجه کمتر را پیشنهاد کرده است. بماند که در خرداد ۱۴۰۳ مدیرعامل توانیر عامل اصلی ناترازی در توزیع برق را مردم ایران معرفی کرده بود: «حدود ۳۳ درصد از کل برق تولیدی کشور معادل ۳۲ تا ۳۳ هزار مگاوات، توسط بخش خانگی مصرف میشود» که «این میزان در ساعت اوج بار تابستان بهدلیل استفاده از وسایل سرمایشی به ۵۰ درصد میرسد». (۶) اکنون تابستان گذشته است و حال در پائیز و زمستان، رئیس دولت با راه انداختن چنین پویشی و طرح چنین نکتهای، کل مسئلهی ناترازی و سیاستگذاریهای نادرست حاکمیت و دولت را به مصرف برق شهروندان و برق خانگی تقلیل میدهد.
شهروندان و کاربران فضای مجازی هم نظرات متفاوت و مختلفی را مطرح کردهاند که میتواند بازتاب نگاه عمومی به این امر و همچنین تبعات مسئلهی قطعی برق در ایران باشد. در اینمیان، حامیان اصحاب سیاست درون نظام و دو جناح اصلی داخل حکومت یعنی اصولگرایان و اصلاحطلبان، انگشت اتهام را بهسوی دیگری دراز میکنند. حامیان دولت پزشکیان و اصلاحطلبان، دولت قبلی را مسئول قطعی برق و ناترازی انرژی در کشور میدانند. بهعنوان مثال ناصر ترکان، فرزند اکبر ترکان –از اعضای موسس حزب عدالت و توسعه و مشاور پیشین رئیسجمهور در دوران حسن روحانی— در پستی در شبکهی ایکس نوشت: «آب نداریم، برق نداریم، گاز نداریم. آن اسب زینکرده، انگار قاطر بود. روشم پالون بود. از یک فیل هم حامله است. شیر هم ندارد. کور و لنگ و خراب است. از مسئولان دولت سیزدهم میپرسم: با این کشور در سه سال چه کردید؟» و برای تاکید بر ناکارآمدی دولت قبل، هشتک «دولت علیل» را به پیام خود افزود. این پست ناصر ترکان با عکسی از هیات دولت ابراهیم رئیسی قبل از کشته شدن او –احتمالاً آخرین تصویر هیات دولت سیزدهم جمهوری اسلامی— همراه است.
در آن سوی جدال، اصولگرایان و بهطور مشخص حامیان سعید جلیلی، مسئول قطعی برق را دولت پزشکیان، اصلاحطلبان و اعتدالیون نظام میدانند. پاسخها به پست ناصر ترکان در شبکهی ایکس، میتواند گویای این امر باشد. یکی از کاربران در پاسخ به این پست مینویسد: «آن اسب زین شده، سه سال نه قطع آب داشت نه برق در فصل سرما، تنها فرقش این است که صاحب جدید سوارکاری بلد نیست». این پاسخ و پاسخهای مشابه، به اینموضوع اشاره دارند که در دوران ابراهیم رئیسی، قطعی برق به اینصورت وجود نداشت و حال عملکرد دولت پزشکیان باعث شده که این امر صورت پذیرد. وقتی ناصر ترکان بهاو اعتراض میکند: «این که چند ماهه سوار شده. مگه میشه همهی این بدبختیها مال این چند ماه باشه؟». کاربر مذکور که در بیوی حساب کاربریاش در شبکهی ایکس (توییتر سابق) خود را مدیر و موسس بیرق نیوز، تحلیلگر و فعال سیاسی، جودوکار و خوشنویس معرفی کرده، مینویسد: «بله مدیریت غلط میتونه تو چند ماه گند بزنه به تشکیلات، مگه قصهی چای دبش و فولاد مبارکه و بانک سرمایه چندسال طول کشیده؟». این گفتگو و دیالوگها و گفتگوهای مشابه در شبکههای مختلف اجتماعی، نمادی از مواجهه دو جریان سیاسی درون حاکمیت با یکدیگر است. یکی که تازه به دولت رسیده و البته مسئولیت قطعی برق و ناترازی انرژی را برعهدهی دولت قبل میاندازد و دیگری که در دولت رئیسی در قدرت بوده است، حال در مقام منتقد دولت، مسئولیت این مشکلات را بر عهدهی دولت پزشکیان و اصلاحطلبان و اعتدالیون میاندازد.
واکنشهای حامیان دو جناح حکومت و سلبریتیها البته در سایتها و رسانههای فعال درون ایران نیز بازتاب داشته است. عادل فردوسیپور در واکنشی به قطعی برق نوشته است: «چند وقت دیگه میریم توی سال ۲۰۲۵، هیچ جای دنیا به ایناندازه برق رو قطع نمیکنن، خیلیا توی این سرما، سیستم گرمایششون با برقه. درسته باید رعایت کنند، ولی واقعاً دیگه نباید به این اندازه قطعی برق داشته باشیم». (۷) از آن سو بولتن نیوز، یکی از رسانههای وابسته به سپاه، واکنش یکی از کاربران شبکههای اجتماعی را بازتاب داده که نوشته است: «رجیستری آیفون برای ثروتمندان در این دولت آزاد شده و برق برای مناطق محروم قطع». به نوشتهی بولتن نیوز، کاربران معتقدند: «دولت پزشکیان خاموشیها را از منازل قشر مستضعف جامعه شروع کرده است» درحالیکه بار اصلی و اضافی بر شبکهی توزیع برق از طرف مناطق برخوردار و مرفهنشین بر شبکه تحمیل میشود .(۸)
در سوی دیگر واکنشها، کاربران عادیای قرار دارند که متعلق به هیچکدام از این دو طیف سیاسی نیستند. این کاربران مسئولیت قطعی برق را برعهدهی کلیت حاکمیت میدانند. یکی از آنها با طنز نوشته است: «آقا چرا به حرف رهبری کم توجه شده؟ این قطعی گاز و برق بهخاطر اینه که نزدیک قلهایم، بالاخره ارتفاع و شیب زیاده، کار سخته» و بعد از ایموجی چهرهای با لبخند استفاده کرده است. کاربر دیگری نوشته: «حالا فهمیدین چرا اسرائیل اصلاً نیاز نداره این به قول معروف زیرساختها رو بزنه؟ چون خودشون دارن از کار میفتن». این کاربر، پست خود در شبکهی ایکس را با دو هشتگ قطعی برق و زدن سر مار مطالبه ملی، همراه کرده است. کاربر دیگری در شبکهی ایکس نوشته: «مگه ما منتظر اعتصابات کارگری و کارمندی و اینا نبودیم؟ خب حالا خودشون دارن با قطعی برق همین کار رو میکنن» و در واقع به اعتراضاتی اشاره دارد که بهدلیل قطعی مکرر برق توسط کارگران شهرکهای صنعتی صورت گرفته است.
قطعی برق اینبار در پاییز و نوید قطعی آن در زمستان، امری است که در تاریخ پسا جنگ هشت ساله، کم سابقه و یا حتی بیسابقه است. این بازگشت به دههی۶۰، آنهم در شرایطی که جامعهی ایران وقایع دههی ۷۰ و ۸۰ و ۹۰ و سالهای آغازین قرن جدید را از سر گذرانده و خیزشها و جنبشهایی چون ۷۸ و ۸۸ و ۹۶ و ۹۸ و ۱۴۰۱ را بهخود دیده است و توسط حاکمیت مستقر به وجهی خونین سرکوب و منکوب شده، ظاهراً برای حاکمیت به دردسری تازه بدل شده است. دردسری که حامیان دو جناح سعی میکنند آنرا بر گردن یکدیگر بیاندازند. یکی از کاربران که تصویر قاسم سلیمانی را در هدر پروفایل خود در شبکهی ایکس دارد به طنز پرسیده است: «یه سوال ذهنمو درگیر کرده علمای بزرگوار، با شرایط فعلی ایجاد شده، موتوربرق جهیزیه با آقا داماده یا عروس خانم؟» و در ادامه نوشته است: «خدا نکشتت آقای پزشکیان» و نوشتهی خود را با هشتگ قطعی برق همراه کرده است.
اینکه جمهوری اسلامی میتواند از این بحران جان سالم بهدر ببرد و آنرا مدیریت کند یا خیر را باید در آینده مشاهده کرد. اما نکته اینجاست که گویی اگر خدای دههی ۶۰ نظام، دوباره به عرصه بازگشته است، وضعیت انرژی و بهطور مشخص، برق نظام هم به دههی ۶۰ بازگشته. پسرفتی در پی عملکرد بیش از چهاردههای یک نظام سیاسی.