ماهنامه خط صلح – در دی‌ماه ۱۴۰۳، سخنگوی دولت اعلام کرد که انتقال پایتخت به منطقه‌ی مکران یکی از گزینههای جدی در برنامه‌های کلان کشور است. این طرح از نظر اجرایی‌شدن، به‌صورت کامل رد یا تایید نشده و به قول جعفر قائم‌پناه، معاون اجرایی رئیسجمهور، در خصوص پیشنهاد پایتخت شدن سواحل مکران، «این موضوع بهعنوان یک ایده مطرح شده است و زمان اجرایی‌شدن آن اصلاً مشخص نیست».(۱)
اما انتقال پایتخت از تهران به مکران، به‌دلیل هزینه‌های سنگین زیرساختی، تامین امنیت منطقه و حفظ محیط زیست و فرهنگ بومی، بسیار دشوار به‌نظر می‌رسد. ایجاد شهری جدید، با امکانات مدرن و زیرساخت‌های اداری، آموزشی، درمانی و حمل‌ونقل، نیازمند سرمایه‌گذاری عظیمی است و منطقه‌ی مکران به‌دلیل نزدیکی به مرزها و مسیرهای آبی بین‌المللی، با مسائل امنیتی خاصی روبه‌رور است. تضمین امنیت پایتخت جدید، یکی از پیش‌نیازهای اساسی این انتقال است و این موضوع نیازمند تامین منابع مالی و مدیریت بهینه‌ی هزینه‌ها است. ساخت‌وساز گسترده و انتقال جمعیت به این منطقه، ممکن است باعث تخریب محیط زیست و تغییرات فرهنگی در جامعه بومی مکران شود. (۲)
فارغ از مخالفت‌های متعدد کارشناسان با طرح انتقال پایتخت و با تاکید بر مزایا و پتانسیل‌های ویژه‌ی منطقه‌ی مکران، برای توسعه تجاری و اقتصادی، این منطقه گزینه‌ی مناسبی برای پایتخت جدید کشور نیست. مکران ظرفیت بالایی برای تبدیل‌شدن به مرکز ثقل فعالیت‌های اقتصادی صادرات‌محور دارد و حتی می‌توان در میان و بلند مدت و پس از تقویت رابطه‌ی دوستی با دنیا و حل وفصل چالشهای سیاسی، آن‌را بهعنوان پایتخت اقتصادی کشور تبدیل کرد، اما گزینه‌ی مناسبی برای پایتخت سیاسی نیست. فردین یزدانی و حسین ایمانی جاجرمی، درباره‌ی پیشنهاد انتقال پایتخت به منطقه‌ی مکران بر این باورند که: «دولت چهاردهم پس از بررسی کارشناسی به این نتیجه می‌رسد که مکران گزینه‌ی مناسبی برای پایتخت سیاسی ایران نبوده و این جابه‌جایی میسر نیست».(۳)
فردین یزدانی، کارشناس اقتصاد مسکن، معتقد است: «ارائه‌ی چنین پیشنهاداتی بیش از آن‌که جنبه‌ی عملی داشته باشد، جنبه‌ی نمایشی دارد و مدتی مطرح شده و حتی ممکن است بررسی‌هایی نیز در خصوص آن انجام شود، اما در نهایت مشخص خواهد شد که چنین پیشنهادی قابلیت اجرایی‌شدن ندارد. در عین حال انتقال پایتخت، پیشنهادی به‌شدت هزینه‌بر بوده و دولت در شرایط کنونی توان اجرای چنین پیشنهادی را ندارد. حتی در صورتی‌که انتقال پایتخت ایده‌ی درستی و اجرایی نیز بود، منطقه‌ی مکران گزینه‌ی مناسبی نیست. انتخاب یک شهر مرزی، به لحاظ تامین امنیت و پدافند غیرعامل درست نیست. درواقع، قرارگرفتن در مرز باعث می‌شود که پایتخت سیاسی کشور، آسیب‌پذیر باشد. در عین حال لازم است که پایتخت در منطقه‌ای واقع شود که نسبت به کل کشور مرکزیت داشته باشد و دسترسی به آن از تمام نقاط کشور میسر و ساده باشد. این در حالی است که منطقه‌ی مکران از این منظر نیز فاقد موقعیت مناسب بوده و در چنین شرایطی ارائه‌ی چنین پیشنهادی جای تعجب دارد».(۴)
حسین ایمانی جاجرمی، کارشناس حوزه‌ی شهری، پیشنهاد منطقه‌ی مکران بهعنوان پایتخت جدید کشور را نادرست میداند: «پایتخت فقط چند ساختمان، مراکز اداری و کارمندان دولت نیست که بتوان آن‌را به سادگی جابه‌جا کرد. پایتخت یک مفهوم سیاسی و تاریخی در دل خود دارد و ملت را تعریف می‌کند و نمادین است. برای آن‌که شهر تهران پایتخت ایران شود، سال‌ها هزینه انجام شده و تغییر پایتخت، به سادگی میسر نیست. انتخاب یک مکان جدید برای پایتخت کشور و یا انتخاب یک مکان بهعنوان مرکز اداری جدید در کشور، نیاز به بررسی و تامین پیش‌شرط‌هایی دارد. در واقع لازم است که مطالعات آمایشی، امنیتی، اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی انجام شده و گزینههای مطرح بهعنوان مرکز جدید اداری اعلام شود. نحوه‌ی فعلی دولت در اعلام منطقه‌ی مکران، بهعنوان پیشنهاد مطرح برای پایتخت جدید، نشان از آن دارد که این مطالعات ضروری انجام نشده است».(۵)
چنددستگی در دولت برای انتقال پایتخت
رئیسجمهور در صحبت‌‌‌های جسته و گریخته‌ی خود، هم‌چنان انتقال پایتخت را تنها راه‌‌‌حل رفع چالشهای پایتخت میداند. در این شرایط مقامات دولتی، مناطق ساحلی در مجاورت خلیج فارس و دریای عمان را گزینههای اصلی مطرح برای انتقال پایتخت عنوان می‌کنند. چندی پیش نیز منطقه‌ی مکران بهعنوان اصلی‌‌‌ترین گزینه‌ی انتقال پایتخت از سوی سخنگوی دولت مطرح شد، هرچند در ادامه، سخنگوی دولت این گفته را اصلاح کرد و عنوان نمود که مکران تنها یکی از گزینههای در دست بررسی است. محمد رضا عارف، معاون اول پزشکیان گفت: «می‌خواهیم که مکران در توسعه ملی سهم جدی داشته باشد و موضوع تمدنی در میان است. انتقال جمعیت به نیمه‌ی شرقی کشور که یکی از بحث‌های جدی پنج دهه‌ی گذشته بوده است، به‌نظر می‌رسد با توسعه مکران محقق خواهد شد».(۶)
علیرضا زاکانی، شهردار تهران، در حاشیه‌ی جلسه‌ی ۱۰ بهمن هیات دولت، مبنی بر این‌که «آیا واقعاً انتقال پایتخت، شدنی نیست؟» و در این صورت «شهرداری چه اقداماتی برای کاهش ابرمشکلات تهرانی‌‌‌ها در دستور کار دارد؟» نظر دیگری داد: منابع انتقال پایتخت از تهران در حال حاضر موجود نیست و این موضوع، ده‌‌‌ها سال است «بدون خروجی» مطرح می‌شود.(۷)
امیر مجید فخری، رئیس سازمان جغرافیایی وزارت دفاع، از انجام مطالعات در این سازمان درباره‌ی امکان انتقال پایتخت به مکران بیان کرد: «این اقدام را بررسی و مجموعه مطالعات را به مراجع مرتبط ارسال کردیم. مطالعات ما ادامه دارد و در مدتی کوتاه به پایان نمی‌رسد. این اقدام یک تصمیم کلان سیاسی است. موضوع بهبود وضعیت زندگی در تهران قابل بررسی است و ما در این زمینه، مطالعات خود را انجام می‌دهیم و در نهایت تصمیم‌گیری در این زمینه به‌عهده‌ی مقامات عالی است، اما به‌طور کلی این امر، غیرممکن نیست».(۸)
املاک در مکران گران شد
طبق گفته‌ی عده‌ای از کارشناسان اقتصادی، اخبار انتقال پایتخت اقتصادی به مکران، عملاً زمینه‌ی اجرایی ندارد و تنها موجب گران‌شدن زمین و خانه‌های این منطقه شده است. در خصوص انتقال پایتخت به مکران، معین‌الدین سعدی نماینده‌ی پیشین چابهار در مجلس گفت: «خبرهای انتقال پایتخت به مکران فقط باعث گران‌شدن زمین و اجاره در این منطقه شده و بدون هیچ تغییری در زندگی مردم، هزینه‌ها را برای آنان افزایش داده است. منطقه‌ی مکران پایین‌ترین شاخص‌های توسعه را دارد و هنوز درصد بزرگی از مردم آب لوله‌کشی ندارند، ظرفیت‌های بی‌بدیل در مکران وجود دارد، اما عقب‌ماندگی‌ها به‌قدری زیاد است که دولت ابتدا باید در حوزه‌ی توسعه زیرساخت‌ها کاری انجام دهد و بعد مسائلی نظیر انتقال پایتخت را مطرح کند».(۹)
هوش مصنوعی هم مکران را برای پایتخت بودن نپسندید
یکی از مدل‌های مشهور هوش مصنوعی درباره‌ی چالشهای انتقال پایتخت از تهران به مکران نوشت: «مکران هنوز از زیرساخت‌های کافی برای تبدیل‌شدن به یک پایتخت برخوردار نیست. سیستم حمل و نقل، خدمات شهری، امکانات بهداشتی و آموزشی باید به‌طور گسترده توسعه یابند. گرمای شدید و رطوبت بالا در برخی نقاط مکران می‌تواند زندگی روزمره را دشوار کند. فراهم‌کردن زیرساخت‌های لازم برای مقابله با این چالش‌ها، مانند سیستم‌های پیشرفته‌ی تهویه و آب‌رسانی، هزینه‌بر خواهد بود. توسعه سریع در مکران ممکن است تهدیدی برای اکوسیستم‌های طبیعی این منطقه، از جمله سواحل و منابع دریایی، باشد، باید به حفظ محیط زیست توجه ویژه‌ای شود. مردم مکران که عمدتاً از قوم بلوچ هستند، فرهنگ و سبک زندگی خاص خود را دارند، انتقال جمعیت زیاد از مناطق دیگر به این منطقه ممکن است تنش‌های اجتماعی و فرهنگی ایجاد کند، مگر این‌که مدیریت حساس و مشارکتی صورت گیرد».(۱۰)
میخ محکم قاجار در تهران
از دلایل مهم و حائز اهمیت انتخاب تهران بهعنوان پایتخت ایران در دوران قاجار، موقعیت استراتژیک، فاصله از مراکز رقابت، دسترسی به منابع و نزدیکی به قزوین بود. تهران در نزدیکی محل استقرار ایل قاجار قرار داشت و به آقا‌محمدخان امکان کنترل بهتر بر ایل و مناطق اطراف را می‌داد. هم‌چنین، این شهر در مسیر جاده‌های ارتباطی مهم قرار داشت. انتخاب تهران بهعنوان پایتخت، از رقابت بین شهر‌های مهم و باسابقه‌ی آن دوره، مانند اصفهان و شیراز، جلوگیری کرد. این شهر نسبتاً جدید بود و به آقا محمدخان این امکان را می‌داد که پایتخت خود را از صفر بسازد و نفوذ خود را بر آن اعمال کند و دسترسی خوبی به منابع آب و کشاورزی داشت و از نظر آب‌وهوا نیز برای استقرار یک شهر مناسب بود. هم‌چنین تهران در نزدیکی شهر قزوین قرار داشت که در دوره‌ی صفویه پایتخت بود، این نزدیکی، امکان بهره‌گیری از تجربیات پایتختی در قزوین را فراهم می‌کرد.(۱۱)