ماهنامه خط صلح – در ماههای اخیر افزایش آلودگی هوا در برخی کلانشهرها به دلیل مصرف گستردهی مازوت (نفت کوره) در نیروگاههای حرارتی، اعتراضات فعالان محیطزیست و مردم را برانگیخت. در پی این اعتراضات، رئیس سازمان حفاظت محیطزیست از صدور دستور دولت برای توقف مازوتسوزی در سه نیروگاه اراک، کرج و اصفهان خبر داد. بااینحال، گزارش مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی ابعاد دیگری از ماجرا را آشکار کرد و نشان داد که این توقف نه از سر توجه دولت به آلایندگی مازوت، بلکه به دلیل کاهش ذخایر این سوخت آلاینده بوده است.
طبق گزارش مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، حدود ۹۲ درصد از برق کشور در نیروگاههای حرارتی تولید میشود که عمدتاً به گاز طبیعی وابسته است. این میزان وابستگی، سیستم تولید برق را در برابر تغییرات تقاضا برای گاز، بهویژه در فصل سرد، آسیبپذیر میکند. در ماههای سرد سال، مصرف گاز در بخش خانگی بهطور قابلتوجهی افزایش مییابد و اولویت تامین گاز به بخشهای خانگی و تجاری داده میشود. این امر باعث کاهش سهم گاز اختصاصیافته به نیروگاهها میشود و آنها را مجبور میکند از سوختهای جایگزین مانند مازوت و گازوئیل استفاده کنند که این خود مشکلات دیگری به همراه دارد. وابستگی شدید به گاز طبیعی نتیجهی سیاستگذاریهایی است که در سالهای گذشته بدون در نظر گرفتن ضرورت تنوعبخشی به سبد انرژی کشور اتخاذ شده است. اگرچه گاز طبیعی به دلیل هزینههای کمتر و دسترسی داخلی گزینهای مناسب به نظر میرسد، اما این تمرکز بیشازحد باعث کاهش انعطافپذیری سیستم انرژی در مواجهه با بحرانها شده است.
علاوه بر این کاهش ذخایر سوخت مایع نظیر مازوت و گازوئیل، یکی از عوامل کلیدی در ناترازی تولید برق است. در سال جاری ذخایر مازوت حدود ۲۰ درصد و ذخایر گازوئیل ۳۴ درصد نسبت به سال گذشته کاهش یافته است. این کاهش ناشی از مدیریت ناکارآمد در ذخیرهسازی سوخت و افزایش مصرف در سایر بخشهای اقتصادی است. از سوی دیگر سوخت مایع بهعنوان جایگزین گاز طبیعی در نیروگاهها مورد استفاده قرار میگیرد، اما به دلیل محدودیت ذخایر و هزینههای بالای تامین آن، نمیتواند بهطور موثر بحران تامین سوخت را جبران کند.
توجه به این موضوع نیز ضروری است که بسیاری از کشورهای جهان با تنوعبخشی به منابع تولید انرژی، از سوختهای مختلف مانند زغالسنگ، انرژیهای تجدیدپذیر و هستهای استفاده میکنند، ولی ایران همچنان به گاز طبیعی بهعنوان منبع اصلی تولید برق متکی است. سهم انرژیهای تجدیدپذیر در تولید برق ایران بسیار ناچیز است و سیاستگذاریهای کلان نیز سرمایهگذاری کافی در این بخش را تشویق نکرده است. این وابستگی یکجانبه، نهتنها انعطافپذیری سیستم انرژی کشور را کاهش داده، بلکه هزینههای تولید برق را نیز در شرایط بحران افزایش داده است. توسعهی منابع تجدیدپذیر مانند خورشید و باد میتواند به کاهش این وابستگی کمک کند، اما تاکنون این حوزه به دلیل نبود سیاستهای حمایتی مناسب، توسعهی کافی نداشته است.
البته نباید ازنظر دور داشت که یکی از مشکلات عمده در مدیریت بحران برق، نبود هماهنگی میان وزارتخانههای نفت و نیرو در تامین اجرای مادهی ۲ قانون مانعزدایی از توسعهی صنعت برق برای پیشبینی و مدیریت صحیح ذخایر سوخت مایع نیروگاهی بوده است.
گزارش مرکز پژوهشهای مجلس نشان میدهد که برنامهریزی ضعیف و عدم اجرای سیاستهای موثر درزمینهی ذخیرهسازی و توزیع سوخت، تامین پایدار انرژی را با چالش مواجه کرده است. علاوه بر این بسیاری از نیروگاههای کشور با فناوریهای قدیمی کار میکنند و راندمان پایینی دارند. به دلیل کمبود سرمایهگذاری در ارتقای فناوریهای نیروگاهی، این زیرساختها نمیتوانند بهطور بهینه عمل کنند. سرمایهگذاری در ارتقای راندمان نیروگاهها و توسعهی زیرساختهای انرژی تجدیدپذیر میتواند به کاهش فشار بر سیستم فعلی کمک کند.
در این میان تاثیر تحریمهای بینالمللی نیز قابلتوجه است. تحریمهای اقتصادی و محدودیتهای بینالمللی، دسترسی ایران به تجهیزات مدرن و فناوریهای جدید برای توسعهی زیرساختهای انرژی را محدود کرده است. این محدودیتها باعث شده که نیروگاههای کشور نتوانند بهموقع بهروزرسانی شوند یا از منابع جدید انرژی بهرهبرداری کنند. علاوه بر این تحریمها دسترسی ایران به بازارهای جهانی برای واردات سوختهای جایگزین را نیز محدود کرده و بر شدت بحران افزودهاند.
البته تغییرات اقلیمی و کاهش منابع آبی نیز میتواند بهعنوان یکی از عمده دلایل به وجود آمدن شرایط موجود مطرح شود. چراکه کاهش بارندگیها و تغییرات اقلیمی در سالهای اخیر، توان تولید نیروگاههای برق آبی کشور را بهطور چشمگیری کاهش داده است و نیروگاههای برق آبی که در گذشته نقش مهمی در تامین برق کشور داشتند، اکنون به دلیل کاهش ذخایر آبی پشت سدها نمیتوانند سهم قابلتوجهی در تولید برق داشته باشند. این موضوع فشار بیشتری بر نیروگاههای حرارتی وارد کرده است.
در چنین وضعیتی توسعهی انرژیهای تجدیدپذیر نظیر خورشیدی و بادی و کاهش وابستگی به گاز طبیعی، اجرای سیاستهای کارآمد برای کاهش مصرف انرژی در بخشهای مختلف، تقویت ارتباط میان وزارت نفت و نیرو برای تامین بهموقع سوخت نیروگاهها، ارتقای فناوری نیروگاهها و توسعهی شبکههای توزیع برق و بهرهگیری از تجربیات کشورهای دیگر در مدیریت منابع انرژی و تنوعبخشی به سبد سوخت میتواند بهعنوان راهکارهای مناسب برای مدیریت ناترازی برق بهخصوص در فصل سرد سال قلمداد گردد.